ابتکار عمل ایران همزمان با تحریم غرب علیه روسیه/ سه مولفه اصلی در روابط تهران-مسکو

به گزارش خبرنگار مهر، مسأله پیوستن اوکراین به ناتو از دو ابعاد گوناگون قابل بررسی و ارزیابی است. یک بعدی که می تواند مورد توجه باشد این است که گسترش ناتو به شرق مسلماً منافع ایران را با تهدید مواجه می سازد. بعد دیگر و از منظر ایران، این گسترش می تواند تهدیدی برای روسیه باشد.

از آنجا که جمهوری اسلامی ایران در ائتلاف با روسیه است تضعیف این ائتلاف دلالتهایی برای ایران دارد. لذا گسترش ناتو به شرق از این حیث نیز قابل توجه است. همین مسائل درکنار بحث تحریمهای باعث می شود تا ایران و روسیه و سایر کشورهای همسو با آن تلاش کنند تا مکانیسمهایی برای رهایی از رژیمهای غربی در حوزه های تجاری، مالی و پولی و غیره بیایند.

خبرگزاری مهر-سرویس بین الملل: آیا ایران می تواند از موقعیت پیش آمده در پی تحریم ها علیه مسکو و تنش در روابط روسیه با غرب استفاده کند و تهران چه ابتکار عمل هایی را در این زمینه می تواند در پیش بگیرد؟

امیرعباس لطفی:  برای اولین بار در اول ژانویه 2005 یعنی پس از انقلاب نارنجی بود که روس ها گاز خود را به روی اروپا بستند. در آن زمان این سوال مطرح شد که آیا ایران می تواند گاز اروپا را تامین کند یا خیر؟

برای ارائه تحلیل مناسب از آن چه هم اکنون در جریان است، باید میان تحریم علیه روسیه و تحریم علیه اتحادیه اروپا تفکیک قائل شد. زیرا اين دو موضوع دارای اثرات کاملا متفاوتی بوده ضمن آن که گزینه های مختلفی را پیش روی ما به عنوان طرف ثالث قرار می دهند. در یک طرف شاهد جریان انرژی از روسیه به اروپا هستیم. در مقابل از غرب به شرق شاهد جریان کالا و خدمات هستیم که با توجه به فصل سرما عمدتا میوه، مواد خوراکی و کالاهای مصرفی می باشند. در دنیای امروز موضوع انرژی دارای پیوندهای مستحکمی با مفهوم امنیت می باشد. این امر موجب گردیده تا اروپائی ها در قبال بحران اوکراین و احتمال قطع گاز روسیه موضعی متحد و مستقل داشته باشند. موضعی که حتی می تواند کاملا متفاوت از موضع ایالات متحده باشد. هراس اروپایی ها از قطع گاز روسیه در فصل سرما است.

هنوز اندک زمانی تا آغاز سرما در اروپا باقی است و چنان چه روسیه به قطع گاز مصرفی اروپا از مسیر اروپا دست بزند، اين مساله می تواند گزینه های متعددی را در برابر ما به عنوان یک کشور تامین کننده انرژی و ترانزیتی قرار دهد. يکی از اين گزینه ها تامین انرژی کشورهای اروپایی است که همواره گمانه زنی های مختلفی درباره چگونگی آن و مسیرهای احتمالی وجود داشته است؛ گرجستان، ارمنستان و ترکیه بخشی از مسیر های پیشنهادی بوده اند. اخیرا گزینه کاملا متفاوت دیگری نیز مطرح گردیده که عبارتست از انتقال گاز روسیه از طریق کشورمان، البته این ها همگی در حد طرح های مطالعاتی بوده اند.

تحریم ها نتوانسته سیاست روسیه را در قبال اوکراین تغییر دهد. روس ها می توانند بخشی از تحریم های غرب را به واسطه تولیدات داخلی و بخش دیگر را به وسیله واردات از کشورهای شرقی جبران کنند و از این لحاظ خیلی آسیب نمی بینند. ضمنا روسیه نیز می تواند اقدامات متقابلی را در قبال محصولات کشاروزی اروپایی ها انجام دهد. به نظر می رسد که در بخشی از موارد تحریمی اقدامات متقابل روسیه حتی ثمر بخش تر نیز بوده است

همان گونه که عنوان گردید، روی دیگر بحران حاضر، تحریم های غرب علیه روسیه است. درباره اینکه تا چه حد می توانیم بازار روسیه را تامین کنیم بررسی های مقدماتی در حال انجام است. صادرات محصولات کشاورزی و غذائی اروپا به روسیه حجم بالائی را به خود اختصاص داده و روسیه به صورت عمده از محصولات  کشاورزی لهستان، اسپانیا و بخش های جنوب ایتالیا و همچنین محصولات غذائی هلند استفاده می کرده که هم اکنون متوقف شده است. در زمینه تامین نیازهای کشاورزی و غذائی روسیه نیز بررسی هائی صورت گرفته که البته با توجه به بحران کم آبی که بخش کشاورزی با آن روبرو است، این امر بیشتر در حد امکان سنجی و انجام یک سری بررسی های کارشناسانه بوده است.

شعیب بهمن: در پی تحریم های اعمال شده علیه روسیه، رسانه های روسی مقالات بیشماری را در زمینه ایجاد حس مشترک با ایرانیان منتشر کرده و تاکید کردند مسکو باید از تجربه ایران در دور زدن تحریم ها استفاده کند تا اهداف اقتصادی خود را پیش ببرد.

این موضوع نکته قابل توجهی است اما تنها در برخی از مسائل می توانیم با روس ها همکاری کنیم که نمونه آن بحث صادرات نفت ایران به روسیه است که با اعتراض شدید غربیها و آمریکا نیز مواجه شده است. در شرایط فعلی ظرفیت لازم را برای صدور کالاهای کشاورزی نداریم و حتی در برخی از موارد با تامین کالاها در کشور خود نیز با مشکل مواجه هستیم.

البته ایران می تواند با واسطه گری از شرایط فعلی استفاده کند؛ بدان معنا که کالاها را از کشورهای دیگر خریداری کرده و به روسیه ترانزیت کند که علاوه بر گسترش و تعمیق روابط اقتصادی تهران و مسکو می تواند درآمد کلانی را نصیب کشور کند.

با توجه به نزدیک شدن فصل سرما تحریم ها چه تاثیری بر همکاریهای اقتصادی روسیه و اتحادیه اروپا دارد؟

امیرعباس لطفی:  تحريم های اعلام شده کشورهای غربی علیه روسیه را می توان به چند بخش تقسیم نمود. بخش اول مربوط به 200 نفر از مقامات سیاسی روسیه می باشد، بخش دوم شامل 200 شرکت روسی بوده است. شرکت های روسی تحریم شده به سه دسته عمده تقسیم شده اند. اول، بانک ها و مؤسسات بزرگ مالی روسیه. دوم، صنایع نظامی روسیه مانند شرکت کلاشینکف که دارای حجم صادرات وسیعی به اروپا می باشد، به علاوه برخی صنایع که دارای مصارف دوگانه هستند. سوم، مؤسسات بزرگ نفت و انرژی روسیه مانند روس نفت و گازپروم.

مطمئنا با اعمال تحریم ها بر بانک ها و مؤسسات مالی روسیه، وضعیت روسیه متفاوت خواهد گردید. زیرا بانک ها و مؤسسات مالی ابزار تجارت به شمار می روند. شاید روسیه بتواند با استفاده از تجریبات ایران یک سری اقدامات را برای مقابله با تحریم ها انجام دهد. اما به نظر می رسد در صورت جدی بودن طرف مقابل، تجارت رسمی این کشور آسیب جدی متحمل گردد. به عنوان نمونه، تنها یک قلم از صادرات اروپا به روسیه که متعلق به ایتالیا می باشد، یک میلیارد دلار بوده که با آسیب دیدن چنین حجم بالای مبادلات تجاری، دو طرف متضرر خواهند شد.

از سوی دیگر همان گونه که پیشتر عنوان گردید، چنان چه از منظر منافع ملی ایران به بحث حاضر بنگریم و اینکه تهران چه استفاده ای از این تحریم ها می تواند ببرد، می توان گفت که بحث تامین احتمالی انرژی اروپا و در مرحله بعد موضوع کمک های تهران به مسکو برای کشورمان یک مزیت محسوب می گردد.

حجم تجارت خارجی روسیه با اروپا چیزی بیش از 10 برابر حجم تجارت خارجی روسیه با آمریکا است؛ بنابراین این اروپایی ها هستند که از تحریم ها خسارت بیشتر می بینند. از طرف دیگر روس ها یک چهارم گاز طبیعی اروپا را تامین می کنند و قطع این گاز نه تنها می تواند به صنایع آنها آسیب وارد کند بلکه مردم عادی را در فصل سرما با چالش های بیشماری مواجه می کند

در شرایط کنونی، نظارت لحظه به لحظه روابط شرق با غرب برای ایران از اهمیت بسیاری برخوردار می باشد. پیوندها و روابط ایران و روسیه با روابط متعارف میان دو دولت متفاوت است و از جنس دیگری بوده که احتمال می رود با قید این ملاحظه که رابطه روسیه با رقیب اصلی خود چه خواهد شد، این پیوندها دگرگون و یا به نوعی مستحکم تر شود.

شعیب بهمن: تحریم های اعمال شده علیه روسیه یا تحریم هایی بوده که علیه برخی از اشخاص است که ادعا می شود از نزدیکان ولادیمیر پوتین رئیس جمهوری روسیه هستند، یا تحریم های بخش صنایع نظامی بوده و یا تحریم هایی هستند که فناوریهای برتر روسیه را مورد هدف قرار داده است.

واقعیت این است که لیست تحریم های غربی اقلام حیاتی را برای روسیه نشانه نگرفته است و هدف اصلی غربیها از اعمال تحریم ها این بوده که نقاط آسیب پذیر را در بخشهای بازرگانی، اقتصادی، بانکداری و صنایع دفاعی روسیه هدف بگیرند و دلیل اصلی این بوده که آمریکایی ها ادعا می کردند با تحریم ها می توانند بازدارندگی را برای روسیه ایجاد کرده و مانع پیشروی این کشور در اوکراین شوند اما آن چیزی که در صحنه اعمال تحریم ها می بینیم این است که تحریم ها نه تنها کمکی به حل بحران نکرده بلکه باعث افزایش تنش میان روسیه و غرب شده است.

از سوی دیگر تحریم ها نتوانسته سیاست روسیه را در قبال اوکراین تغییر دهد. نکته دیگر این است که روس ها می توانند بخشی از تحریم های غرب را به واسطه تولیدات داخلی و بخش دیگر را به وسیله واردات از کشورهای شرقی جبران کنند و از این لحاظ خیلی آسیب نمی بینند.

ضمنا روسیه نیز می تواند اقدامات متقابلی را در قبال محصولات کشاروزی اروپایی ها انجام دهد. به نظر می رسد که در بخشی از موارد تحریمی اقدامات متقابل روسیه حتی ثمر بخش تر نیز بوده است. نکته دیگر این است که اروپایی ها بیشتر از آمریکایی ها در معرض خطر تحریم هستند.

حجم تجارت خارجی روسیه با اروپا چیزی بیش از 10 برابر حجم تجارت خارجی روسیه با آمریکا است؛ بنابراین این اروپایی ها هستند که از تحریم ها خسارت بیشتر می بینند. از طرف دیگر روس ها یک چهارم گاز طبیعی اروپا را تامین می کنند و قطع این گاز نه تنها می تواند به صنایع آنها آسیب وارد کند بلکه مردم عادی را در فصل سرما با چالش های بیشماری مواجه می کند.

نکته دیگر این است که اموال بسیاری از افرادی که در داخل روسیه تحریم شده اند در شرکت های خارجی سرمایه گذاری شده است بنابراین تحریم ها به خود کشورهای اروپایی بازمی گردد. به عنوان مثال حجم گردش مالي شرکت زیمنس آلمان با روسيه حدود 2 ميليارد يورو است و سه هزار نفر در عبات اين شرکت در روسيه کار مي کنند. اما به واسطه تحریم ها، اين شرکت دچار آسیب بيشتري نسبت به روسيه مي شود. این موضوع نشان می دهد اروپایی ها دست به خود تحریمی زده اند.

بحث گاز و انرژی نیز بحث مهمی است و اروپایی ها سعی کردند به حوزه گاز وارد نشوند و از این طریق منافع خود را پیش ببرند. اروپایی ها به خاطر وابستگی های انرژی به روسیه محتاط تر از آمریکا عمل می کنند. نکته دیگر این است که شکاف در اروپایی ها در قبال تحریم روسیه بسیار زیاد است زیرا برخی از کشورهای اروپایی 100 درصد انرژی مصرفی به روسیه وابسته هستند و خواهان افزایش تحریم ها نیستد.

تاثیرات گسترش ناتو به شرق و پیوستن اوکراین به سازمان پیمان آتلانتیک شمالی بر امنیت ایران چیست و تهران چه تدابیری را می تواند در این زمینه در پیش بگیرد؟

شعیب بهمن: به لحاظ دوری جغرافیایی و نبود اشتراکات جغرافیایی، فرهنگی ، مذهبی و قومی میان تهران و کی یف، اوکراین جزو کشورهایی محسوب نمی شود که ایران در قبال آنها منافع حیاتی یا اولیه دارد. آن چیزی که اوکراین را در بحث سیاست خارجی ایران مهم می کند، غیر از روابط اقتصادی و فناوری میان دو کشور، نقش روسیه است. در واقع روابط نزديک ايران با روسيه باعث مي شود که تهران به بحران هايي که مسکو با آنها مواجه است، واکنش نشان دهد.

یک فرضیه همیشه در روابط ایران و روسیه وجود داشته و آن فرضیه مبتنی بر این است که روابط میان دو کشور روابط دوضعلی نبوده بلکه یک رابطه سه ضلعی است و همیشه به نحوی یک بازیگر سوم در این روابط تاثیرگذار بوده که همیشه بازیگر سوم جزو کشورهای قدرتمند است که در نیم قرن گذشته انگلیس و آمریکا این نقش را ایفا کرده اند

با توجه به روابط ایران و غرب و تحرکات ناتو در سالهای گذشته که در راستای منافع ملی جمهوری اسلامی ایران نبوده است، می توان گفت که عضویت اوکراین در ناتو مغایر با منافع جمهوری اسلامی ایران بوده زیرا یک اتحاد غربی محسوب می شود. اما آن چیزی که این مسئله را پر اهمیت تر می کند بحث روسیه است.

در شرایطی که عالیترین مقامات جمهوری اسلامی ایران دیدگاه استراتژیک در رابطه با روسیه دارند، قاعدتا در مضیقه قرار گرفتن مسکو از این جهت که از متحدان بزرگ ایران در نظام بین الملل بوده می تواند در تضاد با منافع جمهوری اسلامی ایران باشد.

امیرعباس لطفی:  جمهوری اسلامی ایران به لحاظ موقعیت جغرافیایی در نیمکره شرقی قرار دارد و پیوستن احتمالی اوکراین به ناتو به معنی پیشروی پیمان آتلانتیک شمالی به سمت مرزهای ما می باشد. با این حال ذکر یک نکته ضروری است و آن این که اهمیت کشورهائی مانند برای جمهوری اسلامی ایران همواره به اعتبار نوع رابطه شان با قدرت های بزرگ بوده است. لذا ارزیابی قطعی درباره عواقب احتمالی پیوستن اوکراین به ناتو بدون نگاه دقیق به معادلات جاری میان شرق و غرب، و البته روابط آنها با ایران در آن زمان مشخص میسر نمی باشد.

گسترش ناتو به شرق چه تاثیری بر روابط ایران و روسیه می گذارد؟ آیا روسیه اساسا روابط با ایران را بر روابط با غرب ترجیح می دهد؟

امیرعباس لطفی:  پیش از آن که حوادث سال گذشته میلادی اتفاق بیافتد، دور آخر مذاکرات میان روسیه و ناتو برگزار گردید که موفقیت آمیز نبود. از سوی دیگر متعاقب حوادث اوکراین و اقدام روسیه برای تصرف شبه جزیره کریمه اجلاس هشت کشور صنعتی در روسیه لغو گردید.  این سلسله تحولات موجب شد تا مجددا روابط روسیه با غرب و به ویژه ناتو تیره گردد. سطح روابط شرق و غرب همواره دستخوش تحول بوده و حتی در دوره جنگ سرد نیز فراز و نشیب های بسیاری داشته است. ناتو همواره تعاریف جدیدی از خود داشته تا به حیات خود ادامه دهد. هدف ناتو می تواند در دوره ای القاعده، در دوره ای داعش و در برهه ای از زمان ماموریت ناتو در اوکراین باشد. آن چه اهمیت دارد این است که ما باید در تصمیم گیریهای خود سطح مناسبات کرملین و واشنگتن و اتحادیه اروپا را در نظر داشته باشیم.

هرگونه تصمیم گیری و ترسیم راهبرد باید مبتنی بر ارزیابی روابط فعلی روسیه با کشورهای غربی و پیش بینی ما از روابط آتی آنها باشد؛ این وضعیت باید همواره در معادلات ما نسبت به شرایط آینده مد نظر قرار گیرد.

شعیب بهمن: یک فرضیه همیشه در روابط ایران و روسیه وجود داشته و آن فرضیه مبتنی بر این است که روابط میان دو کشور روابط دوضعلی نبوده بلکه یک رابطه سه ضلعی است و همیشه به نحوی یک بازیگر سوم در این روابط تاثیرگذار بوده که همیشه بازیگر سوم جزو کشورهای قدرتمند است که در نیم قرن گذشته انگلیس و آمریکا این نقش را ایفا کرده اند.

فرضیه از اینجا ناشی می شود که هرچه روابط روسیه و غرب تیره تر شود روابط روسیه و ایران به هم نزدیک تر می شود و بالعکس هرچه روابط روسیه با غرب بهبود یابد روابط مسکو و تهران تیره می شود. در طرف مقابل روس ها بر این فرضیه تاکید کردند که هرگاه روابط ایران با غرب بهبود پیدا کرده روابط تهران و مسکو تیره شده است و برای این موضوع موارد تاریخی ذکر می کنند.

به عنوان مثال روس ها اعتقاد دارند که ایران ذاتا به سمت غرب پیش می رود و در شرایط فعلی اگر مشکلات با غرب حل شود، مثل دوران جنگ سرد متحد غرب می شوند اما در شرایط فعلی تصور می کنم که باید سه مولفه را در نظر بگیریم: یکی اینکه در حال حاضر با توجه به معادلات ژئوپلتیک در نظام بین الملل افزایش بحران و تنش میان روسیه و غرب در نهایت به نفع ایران است و تهران در شرایط مقتضی می تواند از این تنش ها استفاده کند.

نکته دوم این است اگر پرونده هایی را که ایران و روسیه در حال حاضر در حال همکاری با یکدیگر هستند، نسبت به 10 یا 20 سال گذشته مقایسه کنیم متوجه می شویم که نه تنها سطح همکاریها بیشتر شده بلکه وارد فازهای نظامی و امنیتی نیز شده است.

به عنوان مثال همکاری ایران و روسیه در سوریه همکاریهای کمی نیست و نشان می دهد که همکاریهای دو طرف گسترش پیدا کرده است و همین پرونده ها نشان زاویه گیری روسیه با کشورهای غربی است. مولفه سوم این است که آینده نظام بین الملل را همین بحرانی هایی می سازند که در گوشه و کنار جهان شاهد آن هستیم مثل بحران اوکراین، سوریه و عراق.

بنابراین مدیریت بحران ها روابط ایران و روسیه را شکل می دهد. اگر دو طرف بتوانند در بحران ها با توجه به منافع مشترک و همسو با یکدیگر یک نوع همگرایی را ایجاد کنند قاعدتا روابط دو طرف گسترش پیدا می کند و این مسئله به ضرر غرب تمام می شود. در واقع تیرگی روابط مسکو با غرب در نهایت می تواند به نزدیکی روابط تهران و مسکو منتهی شود.

ادامه دارد...